- Η διαχείριση των απορριμμάτων είναι μια απ΄ τις «ιστορικές» αρμοδιότητες της αυτοδιοίκησης στην πατρίδα μας. Και στο θέμα των απορριμμάτων, όμως, όπως συμβαίνει και σ΄ ένα σωρό άλλους τομείς, η διάχυση ευθυνών και αρμοδιοτήτων, η μη έγκαιρη διαμόρφωση θεσμικού πλαισίου, η παλινδρόμηση ανάμεσα σε συγκρουόμενες στρατηγικές για την αντιμετώπιση της διαχείρισής τους, η μη ορθολογική χρήση των πόρων, είχαν σαν συνέπεια να φτάσουμε σήμερα , να προσπαθούμε ασθμαίνοντας να εφαρμόσουμε το πλαίσιο διαχείρισης της Ε.Ε.. Ουραγοί για άλλη μια φορά στην Ευρώπη, συνεχίζουμε να ρυπαίνουμε το περιβάλλον, αναγκασμένοι από τις περιστάσεις να κάνουμε βιαστικές επιλογές που ενδέχεται να μας κοστίζουν και πιο ακριβά. Δεν είμαι ο καταλληλότερος να αποδώσω ευθύνες για την κατάσταση που βρισκόμαστε σήμερα, είναι όμως μια κατάσταση που δεν κάνει υπερήφανο κανέναν απ΄ τους συναρμόδιους, στις περισσότερες τουλάχιστον των περιπτώσεων.
- Εάν πριν μερικές δεκαετίες το θέμα της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων θεωρούνταν ένα απλό ζήτημα σήμερα αποτελεί ένα αρκετά σύνθετο πρόβλημα. Οι κατηγορίες των στερεών αποβλήτων είναι πολλές, ενδεικτικά αναφέρεται ότι στον υπό ολοκλήρωση νέο Εθνικό Σχεδιασμό Διαχείρισης Αποβλήτων (ΕΣΔΑ) υπάρχει σχέδιο για 17 ρεύματα/κατηγορίες αποβλήτων. Για τα αστικά στερεά απόβλητα (ΑΣΑ) μόνο, που είναι μία από τις 17 κατηγορίες αποβλήτων, υπάρχει ανάγκη για διακριτή διαχείριση σε τουλάχιστον 4 υποκατηγορίες: τα ανακυκλώσιμα υλικά συμπεριλαμβανομένων των συσκευασιών (χαρτί πλαστικό, γυαλί, μέταλλο, ξύλο), τα βιοαπόβλητα (υπολείμματα τροφίμων και πράσινα), τα ογκώδη, τα σύμμεικτα.
- Τα στάδια διαχείρισης περιλαμβάνουν τόσο τη Συλλογή – Αποκομιδή των απορριμμάτων, όσο και την περαιτέρω διαχείρισής τους, που περιλαμβάνει τη Μεταφόρτωση, την Επεξεργασία και την Ταφή των υπολειμμάτων τους. Σε αυτά τα στάδια δεν περιλαμβάνονται οι δράσεις για την Πρόληψη Παραγωγής Αποβλήτων (δηλαδή τη μείωση και την επαναχρησιμοποίησή τους) που αποτελούν και βασική πλέον επιλογή στην ιεραρχία των πολιτικών διαχείρισης της Ε.Ε. και μπαίνουν ψηλά και στην ατζέντα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σήμερα.
- Η ευθύνη της διαχείρισης των αποβλήτων, αν και απλοϊκά θα έλεγε κανείς ότι ανήκει στον παραγωγό τους, στην πράξη η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική και εμπλέκονται διάφοροι φορείς όπως οι Δήμοι, οι ΦοΔΣΑ, τα Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης, Ιδιωτικές Επιχειρήσεις, Βιομηχανίες. Το κόστος βέβαια σε κάθε περίπτωση το αναλαμβάνει ο πολίτης, σαν παραγωγός των αποβλήτων σύμφωνα και με την αρχή “ο ρυπαίνων πληρώνει”. Και το πληρώνει πολλαπλώς είτε σαν ανταποδοτικά τέλη προς του Δήμους, είτε σαν κόστος εναλλακτικής διαχείρισης ενσωματωμένο στην τιμή του προϊόντος, είτε σαν περιβαλλοντικό πρόστιμο, είτε σαν τέλος ταφής.
- Την ευθύνη συνολικά της εκπόνησης πολιτικής για τη διαχείριση έχει το ΥΠΕΚΑ, ωστόσο με δεδομένη την οικονομική αξία κάποιων κατηγοριών αποβλήτων, ο εκάστοτε παραγωγός επιλέγει να εφαρμόζει τις δικές του πρακτικές. Το πλαίσιο αδειοδότησης των δραστηριοτήτων διαχείρισης αν και έχει απλοποιηθεί σημαντικά τα τελευταία έτη, δεν συνοδεύεται από έλεγχο και παρακολούθηση, με συνέπεια να αναπτύσσεται μία «επιχειρηματικότητα» στα στάδια της αξιοποίησης-ανακύκλωσης των αποβλήτων, χωρίς όμως πολλές φορές το αναμενόμενο περιβαλλοντικό αποτέλεσμα.
- Η διαχείριση των απορριμμάτων είναι μια ανταποδοτική υπηρεσία για τους ΟΤΑ. Συνεπώς το κόστος διαχείρισης το πληρώνουν οι πολίτες και είναι ευθύνη της Αυτοδιοίκησης μέσα από ένα ορθολογικό πλαίσιο, και την προστασία του περιβάλλοντος να υπηρετεί αποτελεσματικά, και να ελαχιστοποιεί κάθε φορά το κόστος που καλείται να πληρώσει ο πολίτης.
- Η προστασία του περιβάλλοντος κοστίζει και συνεπώς η διαχείριση των αποβλήτων, ανεξαρτήτως παραγωγού, κοστίζει. Είτε αυτό αφορά τα υγρά απόβλητα, είτε τα στερεά, είτε τα αέρια. Και κοστίζει και ως επένδυση, και ως λειτουργία, ακόμη και εάν δεν συνυπολογίσουμε στο κόστος διαχείρισης το περιβαλλοντικό κόστος. Ταυτόχρονα το καθαρό περιβάλλον αποτελεί έναν εξαιρετικό αναπτυξιακό πόρο, που εφόσον διαχειρίζεται με όρους αειφορίας μας επιτρέπει να δρομολογήσουμε ποιοτικές αναπτυξιακές δράσεις που ουσιαστικά «αποσβένουν» το κόστος προστασίας του. Το οικονομικό ισοζύγιο: Κόστος διαχείρισης μείον Πωλήσεις Ανακυκλώσιμων Αποβλήτων, είναι πάντοτε αρνητικό για τον παραγωγό. Η διαμάχη, έγκειται κυρίως στο ποιος θα επωμιστεί το μεγαλύτερο κόστος της. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση (Δήμοι και ΦοΔΣΑ) οφείλει να έχει ολοκληρωμένο σχέδιο για τα ΑΣΑ, με στόχο την μικρότερη επιβάρυνση των δημοτών.
- Η αποτροπή συνεπώς παραγωγής αποβλήτων υπηρετεί και τους περιβαλλοντικούς και τους οικονομικούς στόχους της διαχείρισης των απορριμμάτων. Η υιοθέτηση επομένως πολιτικών που προωθούν τη χρήση επαναχρησιμοποιήσιμων συσκευασιών (γυαλί), η χρέωση των πολιτών ανάλογα με τον όγκο – βάρος των απορριμμάτων που παραδίδουν, υπηρετούν αυτόν τον στόχο. Δεν πρέπει όμως να προσπερνάμε εύκολα τις δυσκολίες υλοποίησης τέτοιων πολιτικών. Η παιδεία μας, ο τρόπος που είναι δομημένες οι πόλεις μας και οι κατοικίες μας (πυκνοδομημένος αστικός ιστός με πολυκατοικίες) , φαινόμενα τύπου ΝΙΜΒΥ, είναι ανασταλτικοί παράγοντες. Παράγοντες που και σοβαρή μελέτη απαιτούν, και προσεκτική μεταφορά της ευρωπαϊκής εμπειρίας. Ταυτόχρονα προϋποθέτουν μεγάλο χρονικό διάστημα εφαρμογής για να παρουσιάσουν μετρήσιμα αποτελέσματα.
- Η ανακύκλωση στην πηγή των υλικών συσκευασίας, η οικιακή κομποστοποίηση του οργανικού κλάσματος των απορριμμάτων, ο διαχωρισμός των απορριμμάτων απ΄ τον πολίτη στο σπίτι και η διακριτή αποκομιδή τους είναι επιλογές που ‘’παράγουν‘’ πιο «καθαρά» ρεύματα απορριμμάτων. Αυτό έχει σαν συνέπεια να αυξάνονται οι δυνατότητες για άμεση επαναχρησιμοποίηση ή την ελαχιστοποίηση του κόστους επεξεργασίας, αφού αποφεύγονται διαχωρισμοί με μηχανικό τρόπο και μπορεί να επιλεγεί στοχευμένη επεξεργασία ανά ρεύμα. Οι δυσκολίες και τα προβλήματα που επισημάνθηκαν στο προηγούμενο εδάφιο ισχύουν εν πολλοίς και εδώ . Δεν πρέπει να προσπερνάμε βέβαια τον παράγοντα κόστους που επιβαρύνεται από τα διαφορετικά δίκτυα αποκομιδής .
- Ο ορθολογικός σχεδιασμός της αποκομιδής των απορριμμάτων, η βελτιστοποίηση των δρομολογίων των απορριμματοφόρων, οι σταθμοί μεταφόρτωσης, τα green points, κτλ, εξοικονομούν πόρους μειώνοντας το κόστος διαχείρισης.
- Απαραίτητο στοιχείο ορθολογικής διαχείρισης των απορριμμάτων αποτελεί η στενή συνεργασία με τα εγκεκριμένα «συστήματα ανακύκλωσης» (χρησιμοποιημένα έλαια, ελαστικά, μπαταρίες, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές κτλ) και η στήριξη του έργου τους. Επίσης η διακριτή αντιμετώπιση – διαχείριση αδρανών/μπάζων, ογκωδών αντικειμένων, συμβάλλει και στην προστασία του περιβάλλοντος αλλά και στην βελτίωση της εικόνας των οικισμών.
- Στη διαχείριση των απορριμμάτων εμπλέκονται δύο αυτοδιοικητικοί φορείς, οι Δήμοι και οι ΦοΔΣΑ. Η μεγιστοποίηση του αποτελέσματος με βάση τους διατιθέμενους πόρους απαιτεί συνεργασία, αλληλοσεβασμό και γνώση των ορίων αρμοδιότητας και ευθύνης του καθενός. Είναι αυτονόητο ότι για να παραχθεί οικονομικό και περιβαλλοντικό αποτέλεσμα είναι αναγκαίο οι σχεδιασμοί των Δήμων και των ΦοΔΣΑ πρέπει να έχουν κοινή στόχευση και βηματισμό.
- Απ΄ την έως τώρα συζήτηση αναδείχτηκαν αρκετοί παράγοντες που επηρεάζουν την ποσότητα και την ποιότητα των απορριμμάτων. Αν συνυπολογίσουμε την οικονομική κρίση που οδήγησε σε σημαντική μείωση των παραγόμενων απορριμμάτων αφενός και την αδυναμία πληρωμής των ανταποδοτικών τελών από τους πολίτες και συνεπώς στη μείωση των εσόδων των Δήμων αφετέρου, τις τεχνολογικές εξελίξεις, τις ιδιαιτερότητες της πατρίδας μας που οριοθετούνται απ΄ την Αττική από τη μια και απ΄ τα μικρά νησιά του ελληνικού αρχιπελάγους από την άλλη, την πολύ υψηλή καλοκαιρινή τουριστική συγκέντρωση με και την συνεπακόλουθη εκρηκτική παραγωγή απορριμμάτων σε ορισμένες περιοχές, αναδεικνύεται το σύνθετο του προβλήματος. Είναι αναγκαία λοιπόν η συνεκτίμηση όλων των παραγόντων αυτών, ακόμη και δημογραφικών, όταν διαστασιολογούνται εγκαταστάσεις που υλοποιούνται μέσω μακροχρόνιων συμβάσεων , διότι βεβαίως όλα τα κόστη έχουν εν τέλει αποδέκτη τον πολίτη.
- Παγκόσμια εφαρμόζονται διάφορες μέθοδοι επεξεργασίας/διάθεσης των απορριμμάτων. Η κάθε μια τους παρουσιάζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα που την καθιστούν κατάλληλη για μια περιοχή και ακατάλληλη για μια άλλη. Δεν υπάρχει μονοσήμαντα η τέλεια λύση που είναι κατάλληλη για ενιαία υιοθέτηση και εφαρμογή. Το κόστος, τα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος, η διαθεσιμότητα σε γη, είναι μερικοί απ΄ τους παράγοντες που αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν την επιλογή της βέλτιστης λύσης. Σε κάθε περίπτωση ο ανάδοχος, η τεχνολογία που προσφέρει, και το GATE FEE, είναι αποτέλεσμα δημόσιου διαγωνισμού.
- Η Επεξεργασία των ΑΣΑ (το κομβικό σημείο της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης), είναι μία κοστοβόρα δραστηριότητα, σε σχέση με την γενικότερη υφιστάμενη κατάσταση (ΧΑΔΑ, ΧΥΤΑ με επιδοτήσεις και χωρίς τέλη αειφορίας, κλπ). Στόχος της Επεξεργασίας είναι τόσο η κάλυψη των απαιτήσεων της νομοθεσίας (ανακύκλωση, αποφυγή ταφής βιοαποβλήτων που ρυπαίνουν μέσω της παραγωγής στραγγισμάτων και βιοαερίου) που συμβάλλει ουσιαστικά στην προστασία του περιβάλλοντος, όσο και η δημιουργία νέων «προϊόντων» που μπορούν να αξιοποιηθούν και να συμβάλλουν στη μείωση της επιβάρυνσης των προϋπολογισμών των Δήμων και των δημοτικών τελών. Τα έσοδα από πωλήσεις των επεξεργασμένων ΑΣΑ (ανεξαρτήτου της επιλεγόμενης τεχνολογίας) δεν μπορούνι υπό τις παρούσες συνθήκες (τιμές νέων προϊόντων και ενέργειας) να καλύψουν τα κόστη λειτουργίας και επένδυσης (ακόμη και αν αυτά επιδοτηθούν).
- Το ευμετάβλητο θεσμικό πλαίσιο γύρω απ΄ τις τιμές των ανακυκλώσιμων, τις δυνατότητες χρήσης τους, και γενικότερα τους τελικούς αποδέκτες, τους τελικούς χρήστες, τις επιδοτήσεις που μπορεί να συνοδεύουν μια χρήση για διάφορα προϊόντα επεξεργασίας, όπως CLO, RDF, SRF, βιοαέριο, ανακυκλώσιμα, επηρεάζουν τον σχεδιασμό και προσθέτουν κόστος.
- Όλα τα διαθέσιμα στοιχεία κόστους , από την διεθνή εμπειρία , καταγράφουν μια μεγάλη μεταβλητότητα στα κόστη επένδυσης και το gate fee που σχετίζονται με τις χώρες εγκατάστασης, άλλες τοπικές ιδιαιτερότητες, διαφοροποίηση ανάλογα με το μέγεθος της εγκατάστασης, διαφοροποιήσεις ακόμη και για παρόμοιες τεχνολογίες. Απ΄ όλες πάντως τις καταγραφές είναι ορατό το υψηλότερο κόστος της θερμικής επεξεργασίας των απορριμμάτων έναντι της μηχανικής – βιολογικής επεξεργασίας, με όλη τη γκάμα των τεχνολογικών ιδιαιτεροτήτων και διαφοροποιήσεων. Ταυτόχρονα είναι ορατό το μικρότερο ύψος επένδυσης και κόστος επεξεργασίας ανά τόνο απορριμμάτων για τις μεγαλύτερες εγκαταστάσεις.
- Η θερμική επεξεργασία (καύση κυρίως) ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη μέθοδος επεξεργασίας στην κεντρική – βόρεια Ευρώπη. Μάλιστα υπάρχουν εγκαταστάσεις που λειτουργούν εδώ και δεκαετίες, εγκαταστημένες μέσα στον αστικό ιστό πόλεων, και με αντιρρυπαντικό εξοπλισμό μάλλον παλαιό. Στην πατρίδα μας η μέθοδος έχει αποκηρυχθεί από μεγάλο μέρος συμπολιτών με οικολογικές ευαισθησίες.
- Η εναλλακτική λύση έναντι της μηχανικής επεξεργασίας, δηλαδή της εξαντλητικής ΔσΠ και της οικιακής κομποστοποίησης, δεν έχει βρει εφαρμογή πουθενά παγκοσμίως, χωρίς την συνδυαστική εφαρμογή μεθόδων/μονάδων επεξεργασίας μεγαλύτερης κλίμακας.
- Τα τελευταία χρόνια η αυτοδιοίκηση αξιοποιώντας τους πόρους των προγραμμάτων που συγχρηματοδοτούνται απ΄ την ΕΕ (ΚΠΣ, ΕΣΠΑ), προμηθεύτηκε εξοπλισμό και υλοποίησε έργα διαχείρισης απορριμμάτων, μη επιβαρύνοντας τους πολίτες αναβαθμίζοντας την λειτουργία μιας ανταποδοτικής υπηρεσίας. Ο περιορισμός τέτοιου είδους πόρων στο ΣΕΣ είναι ήδη ορατός, ενώ στο μέλλον δεν θα είναι επιλέξιμη η χρηματοδότηση τέτοιων δράσεων. Δεδομένης λοιπόν της ανταποδοτικότητας της διαχείρισης των απορριμμάτων, η αυτοδιοίκηση στους μελλοντικούς σχεδιασμούς πρέπει να προσμετρά και το επενδυτικό κόστος των έργων διαχείρισης απορριμμάτων.
- Αν λοιπόν στο σημείο αυτό, κλείνοντας, θελήσουμε να συνοψίσουμε τη συζήτηση που προηγήθηκε, προσδιορίζοντας στοχεύσεις – βήματα για την επόμενη περίοδο έως το 2020 , θα σημειώναμε τα παρακάτω
Είναι πρώτη προτεραιότητα η σύνταξη ενός συμφωνημένου από όλους τους εμπλεκόμενους, ΥΠΕΚΑ, ΔΗΜΟΥΣ, ΦοΔΣΑ, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ (όπου αυτές σχετίζονται) ενός ΟΔΙΚΟΥ ΧΑΡΤΗ ΓΙΑ ΤΟ 2020. Στην ουσία αυτός ο οδικός χάρτης είναι το επικαιροποιημένο ΠεΣΔΑ, με ουσιαστική όμως συμμετοχή στη διαμόρφωση και τις δεσμεύσεις όλων των εμπλεκομένων, όπου με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα θα περιγράφονται ευθύνες, αρμοδιότητες, διαθέσιμοι πόροι, κυρώσεις, για κάθε περιφέρεια της χώρας μας. Ενός οδικού χάρτη που θα έχει προτεραιότητα το περιβάλλον, θα σέβεται την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία, θα τηρεί τις αρχές της ανταποδοτικότητας και του «ο ρυπαίνων πληρώνει», θα είναι προσαρμόσιμος σε ποιοτικές και ποσοτικές μεταβολές, και θα παίρνει υπ΄όψιν του τις διαθέσιμες δόκιμες τεχνολογίες και την ευρωπαϊκή εμπειρία στον τομέα αυτό.
Είναι κατά τη γνώμη μου απαραίτητη προϋπόθεση η στενή συνεργασία, προκειμένου να παράξουμε τα επιθυμητά αποτελέσματα. Ιδιαίτερα σε μια περίοδο που ακόμη διαμορφώνεται το θεσμικό πλαίσιο (νέος νόμος υπό διαβούλευση για την ανακύκλωση από το ΥΠΕΚΑ), διαγωνισμοί για μονάδες επεξεργασίας σε εξέλιξη, νέες τοπικές και περιφερειακές αρχές που σε κάποιες περιπτώσεις έχουν διαφορετικές προσεγγίσεις από τις προηγούμενες στο θέμα της διαχείρισης των απορριμμάτων.
Λάζαρος Μαλούτας
